Çin kaynaklarında Türk sözünün kullanımı Orhun anıtlarından öncedir.
En eski kaynak 629 tarihli Cou-şu‘dur.
Cou-şu, Çin’in Cou hanedanının tarihi demektir.
Ondan yedi yıl sonraki (636) Sui-şu da en eski kaynaklardandır.
Sui-şu, Sui hanedanının tarihi demektir.
İşte bengü taşlardan 100 yıl kadar önceki bu kaynaklarda Türkler için özel bölümler vardır.
629 tarihli Cou-şu’nun 50. bölümü, 636 tarihli Sui-şu’nun 84. bölümü “Türkler” adını taşır.
Ahmet Taşağıl’ın Gök-Türkler adlı eserinin “Kaynaklar” kısmında Çin tarihlerinin bu bölümleri “Gök-Türk bölümü” olarak ifade edilmiştir.
Aslında bengü taşlarda olduğu gibi Çin kaynaklarında da Göktürk/Köktürk değil Türk/Türkler ifadesi kullanılmıştır.
945 tarihli Ciu Tang-şu’nun “Türkler” bölümünü Türkçeye çevirerek “açıklamalı metin neşri” yapan İsenbike Togan, eserin “Giriş” bölümünde şöyle demektedir: “Bu başlıklardan da görüldüğü gibi, burada Göktürk gibi bir ifade yoktur; onun yerine 194a’da ‘Türkler’ ve 194b’de ‘Batıtürkleri’ ifadeleri bulunmaktadır.”
Ciu Tang-şu, “Eski Tang Tarihi” demektir; Çin’in Tang hanedanının resmî tarihidir.
194a, bu eserdeki “Türkler” başlıklı bölümün, 194b de “Batı Türkleri” başlıklı bölümün numarasıdır.
Batı Türkleri terimi, Türk Kağanlığı 580’lerde ikiye bölündüğü zaman batıda kalan kısım için kullanılmıştır.
Çin tarihlerinin bu bölümlerini Batı dillerine çeviren Batılı tarihçiler de Çin kaynaklarındaki özgün biçime uyarak hep “Türkler” terimini kullanmışlardır, Göktürkler değil.
Mesela Batı Türkleri için ilk önemli kaynak olan Edouard Chavannes’ın 1903 tarihli Fransızca yayını Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux adını taşır; “Batı Türkleri hakkında dokümanlar” demektir.
Bu eser, Mustafa Koç tarafından Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri adıyla Fransızcadan Türkçeye çevrilmiş ve Selenge Yayınevi tarafından yayımlanmıştır.
Liu Mau-tsai’nin Almanca olarak 1958’de yayımlanan eseri de Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken adını taşır.
Bu eser de Ersel Kayaoğlu ile Deniz Banoğlu tarafından Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri adıyla Almancadan Türkçeye çevrilmiş ve 2006’da Selenge Yayınevi tarafından yayımlanmıştır.
Gumilyev’in 1967’de Moskova’da basılan Göktürklerle ilgili ünlü eserinin Rusça adı da Drevniye tjurki‘dir; Vilayet Guliyev tarafından Azerbaycan Türkçesine yapılan ve 1993’te Bakü’de basılan çevirisinin adı da Qədim Türkler‘dir.
Çin tarihlerinin biyografiler bölümlerinde de, daha sonraki Çin tarihlerinde ve ansiklopedik eserlerinde de Göktürklerden daima Türk / Türkler olarak söz edilir.
Tabii ki Çincede Türk sözü bizim telaffuz ettiğimiz gibi söylenmez ve yazılmaz.
Bugünkü Çincede Türk, Tu-cüe biçimindedir.
Türk Kağanlığı (Köktürkler) dönemindeki Orta Çincede ise Tu-kyu, Tu-küe biçiminde.
Çin kaynaklarında bölüm başlıkları “Türkler” olduğu gibi gerek bu başlıklar altında gerek ilgili yerlerde Türk/Türkler sözü pek çok kez kullanılır.
Birkaç örnek vererek bunu gösterebiliriz.
629 tarihli Cou-şu‘nun “Türkler” bölümünden (Liu Mau-tsai çevirisinden, s. 13, 19-21):
“T’u-küe’ler (Türkler-ABE), Hiung-nu (Hun)ların özel bir ırkıdır.
Soyadları A-şi-na’dır…
T’u-küe’lerde uzun saç ve soldan düğmeli cepken giymek gelenekti.
Keçeden yapılmış çadırlarda yaşıyorlar, suyu ve yeşillikleri çevrelerinden tedarik ediyorlardı.
Baş uğraşları hayvan yetiştirmek ve avcılıktı…
T’u-küe’lerin yüksek rütbeli memurları vardı…
Hepsi, topluca 28 rütbeydi.
Bütün memurluklar babadan oğula intikal ediyordu…
Sancak sopalarının tepesinde altından yapılmış bir kurt kafası vardı.
Muhafız subaylarına Çince ‘kurt’ anlamına gelen Fu-li (Türkçe=böri) adını vermişlerdi.
T’u-küe’ler dişi kurt soyundan geliyorlardı ve köklerini unutmak istemiyorlardı. “
636 tarihli Sui-şu‘nun “Türkler” bölümünden (Chavannes çevirisinden, s. 41, 43, 48):
“Batı Türklerinin (soyu), Mu-han Kağan’ın oğlu Ta-lo-pien’den gelir; Şa-po-lio ile bozuşmaları sebebiyle ikiye bölündüler…
Kün-su, Çu-lo’ya şöyle dedi: ‘Türkler, başlangıçta tek devlettiler.
İkiye bölündüler ve birbirlerine düşman iki devlet oldular…
(Çu-lo) kaçıp başkente geri geldi.
Kuzey Türkleri tarafından ölüme mahkûm edildi.“
Yukarıda sadece eski Çin kaynaklarında Türk sözünün geçtiğine dair örnekler verdim.
Olayları merak eden okuyucular künyelerini verdiğim kaynaklara bakabilirler.
Ahmet B. ERCİLASUN