Geçmişte İslam toplumlarında kendi siyasi emellerini gerçekleştirmek üzere birtakım dini söylemleri ön plana çıkararak kendi görüş ve düşüncesinde olmayanları kafir olarak niteleyip öldürebilen “Haricîlik” akımının ve Hasan Sabbah liderliğinde terör  eylemleri yapan “Haşhaşîn” gurubunun olduğu bilinmektedir. Bu iki hareket de dinî terör olarak ifade edilebilir ise de temelde dinî söylemli siyâsî hareketlerdir. Bugün bile “Neo-haricî” denebilecek bazı terörist grupların “cihad” kavramını kullanarak terörist eylemler yapabildikleri görülmektedir.^[1]

Hz. Muhammed’in ölümünden sonra İslam’ın bu ilk döneminde çatışmanın temeli halifelik makamının kime verileceği noktasında odaklanmıştı. Günümüzde de devam eden Sünni-Şii ayrılığı bu halifelik tartışmasıyla ortaya çıkmış ve Harici teröründen Haşhaşîn terör örgütüne kadar birçok terör olayının kaynağını oluşturmuştu.^[2]

“Haşhaşîn”, Fransızca Assassins (Caniler) sözcüğünün kökeni olarak bilinir.^[3] Aynı zamanda İngilizcedeki “assassin” sözcüğünün Arapça “Haşhaşîn” (afyonkeş) sözcüğünden türediği varsayılır. Hasan Sabbah’ın müritleri, kendilerini “esaslarına bağlı olan” anlamındaki ‘Esasiyun’ şeklinde adlandırıyorlardı.^[4] Arapçada ‘asessen’ sözü ‘koruyucu, bekçi’ anlamına gelir. Kimi yorumcular ‘gizlerin koruyucusu’ deyiminin gerçek kökenini bu kelimede bulur.^[5] Bununla birlikte bazılarına göre sözcüğün kökeni Marko Polo’nun 1273’teki Alamut ziyaretini anlattığı anılarında bahsettiği, haşhaştan çok alkollü içecekleri andıran bir uyuşturucudur. Haşhaşîler, Hasan Sabbah’ın 1090 yılında Alamut Kalesi’ni almasıyla kurulmuştur.^[4]

Haşişi “Assassin” (suikastçi) sözü, Batı dillerinin kelime dağarcığına, Dante tarafından kullanıldığı zaman katılmıştır. İlahi Komedya, Cehennem, 19. Kitap’ta, Dante kendini, “kötü assassin’in günahını çıkartan bir keşiş” olarak betimler. Eserin bu kısmında, günah çıkartan suçlu kafası aşağıda olarak canlı canlı toprağa gömülmektedir. Bu sebeple, mümkün olan en büyük suçu işlemiş olmalı; yani, özellikle dehşet verici bir günahın sahibi olmalıdır. Kötülük olgusuyla, “assassin – suikastçi” sözü arasında Dante tarafından kurulan bağ, kesinliği ve berraklığı güçlendirir ve işte bu anlamıyladır ki, “assassin” sözü tüm Batı dillerine yayılmıştır. ^[6]

Dünyanın Terörizm ile tanışması 12–13. Yüzyıllarda Haşhaşîlerin lideri Hasan Sabbah’ın Alamut Kalesi’ni zaptı ile gerçekleşir. Haçlı Seferleri’nin başladığı ve Müslümanlar arasındaki savaşların da devam ettiği, Orta Doğu açısından savaş ve dehşet dolu yıllarda ortaya çıkarlar. Her terörist örgüt gibi dönemin büyük otoritesini reddeder ve hepsinde gözlemlenmese de tarih boyunca terörle çözülmek istenmiş büyük sorunlardan birini, mezhep-din çatışmalarını öne sürerek teröre başlarlar.^[7]

Hasan Sabbah, Haşhaşîlerin (suikastçiler) kurucusudur. Hasan Sabbah’ın dönemin ileri gelenlerine suikastler düzenlemek için fedailerine haşhaş içirerek onları kontrol ettiği belirtilmiş, bu yüzden de kurduğu örgüte “Haşhaşîler” denilmiştir.^[8] Marco Polo’nun 1273 yılındaki ziyareti ve bunu daha sonra kitabında, “Dağlar Şeyhi ve Aşişin’ler” olarak anlatması, Hasan Sabbah’ı ve yüksek bir vadide bulunan Alamut kalesini Batı’da bir efsane biçimine dönüştürmüştür: ^[6]

“…Şeyhin maiyetinde, gelecekte fedaileri olacak, on iki yaş civarında bir çok genç vardı. Onlara içmeleri için haşhaş veriliyor ve üç gün süreyle uyuduktan sonra dörtlü, onlu ya da yirmili gruplar halinde, şahane bir bahçeye bırakılıyorlardı.

Bahçede kendilerine gelen gençler, cennete geldiklerini sanıyorlardı. Etrafları müzik, şarkı ve rakslarla onları eğlendiren, gönüllerini hoş tutan genç kızlarla çevriliyordu. Gençlerin her türlü arzuları anında yerine getiriliyordu. Öyle ki, kendi rızalarıyla bu bahçeden ayrılmayı kesinlikle istemiyorlardı.”

“Şeyh, bir düşmanını öldürtmek isteyince, gençlerden birini yanına çağırtıp “cennete geri dönebilmen için, düşmanımı öldürmelisin” diyordu. Böylece, katiller gidip hevesle, gönüllü olarak görevi yerine getiriyorlardı.” ^[9]

Ancak Orta Çağ İslam Tarihi konusunda dünyanın önemli üniversitelerinde görev yapan uzman tarihçiler, erken dönemlerde ortaya çıkan, geniş bir alana yayılmış olan ve bazı tarihi roman yazarlarının eserlerini süsleyen bu sıradışı Cennet Bahçeleri hikayesinin neredeyse tamamen gerçek dışı olduğunu belirtmektedir. Çünkü tarikatın faaliyet gösterdiği dönemde yaşamış olan hem İsmaili hem de Sünni tarihçilerin (Cüveyni, Reşidüddin) eserlerinde böyle bir söyleme rastlanmamaktadır. Ayrıca Haşhaşî ismi tarihi belgelerde sadece Suriye İsmailîlerini nitelemek amacıyla kullanılan yerel bir addır. İran İsmailîleri için hiçbir belgede bu isim kullanılmamaktadır. Tarihçilere göre bu isim tarikat üyelerinin eylemlerine bir açıklama getirme çabası yerine, alaycı bir yaklaşımla onların garip inanışlarını ve abartılı tavırlarını küçümsemeye yönelik bir ifadedir. Bunun yanında “Dağın Şeyhi” (Şeyh-ül Cebel) tabiri de Suriye’ye özgüdür. İran İsmailîlerinin lideri için tarihi belgelerde böyle bir isimlendirmeye rastlanmamaktadır. Ayrıca tarihçiler Haşhaşînlerin öleceklerini bile bile yaptıkları suikast eylemlerinin dini bir bağnazlık ve aşırı bir imana dayandığını, günümüzün gelişmiş dünyasında da en eğitimli, bilinçli terörist örgüt üyelerinin de din söz konusu olduğunda intihar eylemleri gerçekleştirebildiklerini belirtmektedir.^[10]

Haşhaşîler, Hasan Sabbah’ın kurduğu şiddet uygulayan bir teşkilattır. Selçuklular döneminde, bir tür intihar eylemi tekniği ile bir çok devlet adamına suikast düzenlemişlerdir. Açıktan savaşmak yerine suikast düzenleme yöntemini benimsemişlerdir. Haşhaşîlerin en önemli özelliği gizli cemiyet biçiminde örgütlenmiş olmalarıdır. Liderlerine mutlak suretle itaat göstermek, emredilen her şeyi yerine getirmek esastır. Militan müritler: canları pahasına adam öldürme görevini alan bu kişilere unutkanlık, sarhoşluk veren içkiler içiriliyor, bir tür hipnoz haline getiriliyorlar ve yapacakları eylem karşılığında cennet vaat ediliyordu.^[11]

Tasavvufun, en iyi bilinen mistik simgeciliğinin büyük bölümü, genellikle Ömer Hayyam’ın Rubaileri sayesinde herkesin öğrendiği kadarı, İsmailîler tarafından sahiplenmiştir. Şia ile tasavvufu, şaşırtıcı ve benzersiz biçimde kaynaştırarak, kendi şeyhlerine sıkı sıkıya bağlı kapalı bir mistik topluluk oluşturmuşlardır. Diğer taraftan, mistik esrikliğe ulaşmak için haşhaş ya da başka uyuşturucuların kullanılması tasavvufta olağan uygulamalardandır.^[6]

Esrar çekmek, birçok tarikatta, özellikle batınî tarikatlarda görülen bir husustur. Haşhaş dalı motifi de 20. yüzyıla kadar Anadolu mezar taşlarında karşımıza çıkmakta ve “cennet”i simgelemektedir.^[12][13]

Haşhaşîler, eylemlerinden sağ çıkmak kaygısı taşımazdı ama fiilen kendilerini de öldürtmez ya da öldürmezdi. Aynı şey, 1980- 88 İran- Irak Savaşı’nda düzenli orduya yol açmak için mayın tarlaları içinden ceplerinde sadece cennetin kapısından girişlerini sağlayacak pasaportlarıyla geçen İranlı çocuk askerler için de söylenebilir.^[14]

Hasan Sabbah’ın fedailerinden önce de politik çıkarları için eyleme geçen gruplar olmuştur fakat Haşhaşîlerin suikastı işledikten sonra olay yerinden kaçmayıp kendilerini feda etmeleri tamamen korku uyandırmak için yapılmış eylemler olup, terörizmin “korku salma, dehşete yol açma” tanımlamalarıyla birebir uyuşmaktadır. Ayrıca grup içerisindeki hiyerarşi, eğitim ve Hasan Sabbah’ın Orta Doğu’daki liderlerle görüşmelerindeki tavrı da günümüzün terör örgütleri ile benzeşir. Bu nedenlerle Haşhaşîler çoğu kesim tarafından ilk terörist örgüt sayılmaktadır.^[7] Son derece disiplinli ve sistematik bir gruptan oluşan örgüt, bugünkü dinsel nitelikli terörist örgütlenmelere de ilkel bir model teşkil etmiştir.^[15][16]

Suikast eylemini bir sistem ve ideoloji haline getiren ilk topluluk olan Haşhaşîler, faaliyetlerini, yaygın olan inanışın aksine haçlılara karşı değil, bir düzenbaz olarak gördükleri (ve kendilerini yolsuzlukla suçladıkları) Müslüman yöneticilere karşı yürütmüşler ve kendilerini, Arapçada kendini bir dava uğruna feda etmeye hazır manasına gelen fedailer olarak tanımlamışlardır.^[17][18]

Hasan Sabbah ve Haşhaşîler, dini terminolojinin siyasal çıkarlar için retorikleşmesinin ünlü bir örneğidirler.^[19] Yakın dönemde de dinsel kavramların retorikleşmesinin birçok örneği görülmüştür. 1991’deki Körfez Savaşı sırasında Saddam Hüseyin’e karşı Amerika’nın başını çektiği koalisyona katılan Müslüman ülkelerin liderleri, bu davranışlarını meşrulaştırmak için din adamlarından fetva almışlardır.^[20] Diğer yandan, Usame bin Ladin, Müslüman din adamlarının fetvaları ile yapılan Körfez Savaşı’nı, Amerika’ya karşı verdiği mücadelenin (cihadın) nedenlerinden biri olarak göstermiştir.^[21]

Bilinen başlıca Haşhaşî suikastleri şöyledir:

1. Selçuklu veziri Nizamülmülk (16 Ekim 1092)
2. İsfahan Müftüsü, Keramiyye tarikatı lideri, Bayhan valisi (1101-1103)
3. İsfahan kadısı Ubeydullah el-Hatib, Nişabur Kadısı (1108-1109)
4. Ahmet ibn Nizamülmülk’e suikast girişimi
5. Kürt emir Ahmedil
6. Fatımi Devleti ordular komutanı el Efdal (1121)
7. Selçuklu veziri Muineddin Kaşi (16 Mart 1127)
8. Abbasi halifesi Müsterşid (1134)
9. İsfahan, Meraga ve Tebriz valileri ve Kazvin Müftüsü
10. Abbasi halifesi er Raşid (6 Temmuz 1138)
11. Selçuklu Sultanı Davud
12. Kahistan, Tiflis ve Hemedan kadıları
13. Humus hükümdarı Cenah-üd Devle (1 Mayıs 1103)
14. Efamiye Kalesi hükümdarı Halef ibn Mülaib
15. Selçukluların Musul Emiri Mevud (1113)
16. Şam hükümdarı Böri (7 Mayıs 1131)
17. Fatımi halifesi el Amir (1130)
18. Trablus kontu II.Raymond (1140)
19. Selahaddin Eyyubi’ye iki suikast girişimi (1174 ve 22 Mayıs 1176)
20. Kudüs Latin Krallığı hükümdarı Montferratlı Conrad (28 Nisan 1192)
21. Halep hükümdarının veziri Şehabeddin ibn-ül Acemi
22. Antakyalı IV. Bohemond’un oğlu Raymond (1213) ^[10]

Haşhaşîler, Haricîlerden sonra İslam tarihinde bilinen en önemli terör örgütlerinden biridir. 1090 yılında Alamut Kalesi’ne yerleşen Hasan Sabbah tarafından oluşturulan örgüt, özellikle Selçuklu Devleti’ne karşı eylemler düzenlemiş ve başta ünlü Selçuklu veziri Nizâmü’l-Mülk’ün öldürülmesi olmak üzere çok sayıda terör eylemini gerçekleştirmişlerdir. Haricîler gibi Haşhaşîler de Şiiliğin marjinal bir kolunu oluşturmaktaydı.^[1]

Hasan Sabbah Mısır’da bulunduğu dönemlerde İsmailiyye mezhebini benimsemiş ve Fatimi halifesi yanında görevlerde bulunmuştu. Ancak ileriki dönemde, halifenin büyük oğlu Nizar’ın hilafet makamına geçmesi için yaptığı çalışmalar nedeniyle yönetime ters düşecek ve Mısır’dan ayrılarak İran’a gitmek zorunda kalacaktı. 1090 yılında Alamut kalesine yerleşen Hasan Sabbah başta ünlü Selçuklu veziri Nizam’ül Mülk’ün katli olmak üzere pek çok terör olayını gerçekleştirecekti.^[22][2]

Yaygın adlandırılmayla “Haşhaşîler” olarak bilinen, İslamiyet’in Şia anlayışından, İsmâilîyye mezhebi takipçilerinin tarihte isimlendirilmesi ve de algılanması pek çeşitlidir. Dr. Farhad Daftary’e göre kimi zaman hayali bir boyuta ulaşarak masal / efsane sınırlarında dolaşan bu isimlendirmeler çoğunlukla Sünnî merkezli algılayışa sahip din ve devlet adamları ile tarihçiler, daha sonra da Avrupa kökenli Haçlı kronikçileri başta olmak üzere, Haçlı Seferleri’ne katılmış olan asker ya da din görevlileri tarafından yapılmıştır.^[23][24]

Mısır Fatımî halifesi el-Mustansır ile görüştükten sonra İsmailiye mezhebinin ateşli bir taraftarı olan Hasan Sabbah, Şiî Fatımî halifeliği adına propaganda yapmak için İran taraflarına gitti. 1090’da zaptedilmesi çok güç olan Alamut Kalesi’ni ele geçirerek teröre dayalı bir Bâtınî teşkilatı kurdu.^[25] Muhaliflerini Dâî adını verdiği fedâileri tarafından kendine has yöntemlerle ortadan kaldırarak etrafa korku ve dehşet saçan Hasan Sabbah’ın bu teşkilatı, Büyük Selçuklu Devleti’nin yakılmasında da başlıca rol oynayan etkenler arasında yer almıştır.^[26]

Peygamberden sonraki bütün yüzyıllar içinde İslamiyet’in karşılaştığı önemli sorunlardan biri de Batınîlik olmuştur. İslam dininin esaslı ilkelerini değiştirip, Sünni şeriatı kaldırmayı hedefleyen ve İslam’ın yürürlükteki düzenini bütünüyle benimsememekten kaynaklanan bu inanç biçimi, giderek Müslümanlık için ciddi bir tehdit haline gelmişti. Kendisine, Tevrat ve Zebur’un harflerinde birtakım gizli anlamlar olduğunu varsayarak bu kutsal kitapları istedikleri gibi yorumlayan, Yahudilerin (harflerin ebced değerini ön plana çıkaran) Cabbalisme (Kabalizm) akımını örnek alan Batınîlik; zamanın düzensizliklerine ve adaletsiz uygulamalarına karşı yeni bir düzen kurabilmek gereksinimini de içeriyordu.^[22]

Alamut Batınîliğine bağlı olan Hasan Sabbah’ın fikirleri de bu inanç noktasında odaklanıyordu. Ona göre, akıl ve düşünce insanları ayrılıklara yönelten temel unsurdu. Bu nedenle herkes Allah’ın dünyadaki vekilliğini üstlenen İmama bağlı kalmak zorundaydı. İnsanların mutlu olmak için Batınî bilgiye ihtiyaçları vardı. Bu bilgiye de ancak kutsal ve seçkin imam ulaşabilirdi. Dolayısıyla insanların tek ibadeti imama bağlılık olmalıydı.^[22]

İslam, bir mesih dini değildi ve bir kurtarıcı-mesih kavramına yer vermiyordu. Yine de, büyük olasılıkla Hıristiyan etkisi altında, İslam’da Peygamberin soyundan gelen bir kişi ya da yeniden dünyaya gelen İsa kişiliğinde, “imanın eskatolojik onarımcısı” yani “Mehdi” (Tanrısal Rehber) kavramı zamanla gelişmiştir. İsa’nın ortaya çıkmasıyla, “son yargı” dönemi başlayacaktır. İyiler cennete giderken, kötüler cehenneme atılacaklar; cennette ödüller, cehennemde ise cezalar olacaktır. Böylece öngörülen “Son”dan önceki dönem de oldukça karamsardır: Kabe yol olacak, Kurân sayfaları boş kağıda dönüşecek, Kurân’ın buyrukları belleklerden silinecek, Allah bile “Tanrısal Söz”ü (logos-kelam) terk edecektir. İşte o zaman kıyamet kopacaktır.^[27]

Bâtînilik, farklı dönemlerin tarihsel yapıtlarda da onlar değişik adlar altında zikredilmiştir. En eskileri “Karmatia” ve “Bâtınîya” (Karmatiler ve Bâtınîler), daha sonrakiler “Sebbiye” ve “Talimiya”, “Haşhaşîler”, “Sabbahiya”, günümüzde İran’da olanlara “Muradan-i Aga Han-i Mahallati” denilir. Orta Asya’da “Mullai”, Hindistan’da ise “Hocalar (Nizariler)” ve “Bohorolalar” ya da “Bohralar (Mustaliler)” gibi adlar almışlardır.

Bâtînilik, birçok kaynakta farklı isimlerle karşımıza çıkmaktadır. Batı ve Doğu kaynaklarında birçok isimle anılan ancak Bâtınilik adı ile yapılan çalışmalarda genel olarak bir kavram yada sıfat karmaşasının bulunduğu görülmektedir. Batılı kaynaklar Accini, Arsasini, Assai, Assasinni, Asessini, Hesesini, Heyssesini, Hashishin gibi isimleri ^[37] kullanırken, birçok Müslüman kaynakta Mülhitler, Zındıklar, Talimiye, Bâtınîye, Fedâîyi, Râfızi v.b. gibi isimleri kullanmışlardır.

İsmâilîlerin önceleri İran’da daha sonra Suriye taraflarında kurulan oluşumuna Nizari İsmâilîleri denilmiştir. Nizari İsmâilîleri adlarını Nizari’yi desteklediklerinden dolayı almışlardır. Bu mezhep, Hasan Sabbah öncülüğünde geliştiği için “E’s-sabbahiye” de denir. Bu mezhebe Hasan Sabbah eski düşünceleri yeniden canlandırdığı için “Ed-Davet’ül-Cedide” de denmiştir. Batılı kaynaklarda Bâtınîlere “Hasisiler” yada “Hasisi” de denmiştir. Hasan Sabah’ın çevresine topladığı gençlere haşhaş (afyon) içirmesinden dolayı bu ismin verildiği söylenmektedir. İsmâilîler için “Hashasiyya” tabiri ilk yazılı adlandırma h.517/m.1123 yılında Halife Al-amir adına zamanın Kahire’deki Fatımî rejimi tarafından çıkarılmış Nizari İsmâilî karşıtı risalede kullanılmıştır. Risalenin adı “Iga Sawai’ga al-irgham”dı. Bu risalenin 27 ve 32. sayfalarında Suriyeli Nizariler için iki kez “Haşhişiyya” deyimi geçmektedir. Hasan Sabbah’ın teşkilat elemanları yeniden doğuş inancı ile sınırsız itaat koşuluyla yetiştirilmiş birer fedâîydiler. Bu yüzden teşkilatın diğer bir adı “Fedayiün” olmuştur. Yine Batılı kaynaklar “Accini, Arsasini, Assasi, Assasinni, Asessini, Hesesini, Heyssesini, Hashishin” çok sayıda tabirini Nizari İsmâilîleri için kullanmışlardır. Ancak bu sözcüklerin nereden ve ne şekilde türediğine dâîr birçok yorum yapılmıştır. Bazı batılı araştırmacılara göre “Assasini”, Asssissani (el-sisani) sözünden bozmaydı taş hisarlarda oturan anlamındaki bu ad da Arapça kaya yada hisar anlamına gelen assissath (el sisa) sözcüğünden geliyordu. Yine başka bir araştırmacı, “Assasins, Arapçada bekçiler yada sır bekçileri anlamına gelmektedir” demiştir. Bazılarına göre ise, Hasis Assasins’ten türemiştir. Ancak Müslüman kaynaklarda bu isimlere rastlanmamaktadır. Özellikle Nizariye İsmâilîler için daha çok İsmâilîye, Nizariye, Bâtınîye, Mülhid,Talimiyye gibi tabirler kullanılmıştır. Buna rağmen 13.yüzyıldan sonra Suriye (Sam) nizarileri için bazen “Hashisi” terimini kullanmışlardır.^[28]

Hasan Sabbah tarafından kurulan Alamut Devletinin merkezi Alamut Kalesi’dir. Alamut Kalesi’nin sarp ve dik kayalıklar üzerine kurulduğu ve alınmasının imkansız olduğu belirtilmiştir. Alamut Kalesi’nin, dünya üzerinde “suikast” kavramının ilk ortaya atıldığı yer olduğu ileri sürülmüştür.^[8]

Farsça sözlük olan “Burhân-ı Kâti’”, ‘âmût’ sözcüğünün anlamını ve açıklamasını şu şekilde yapmaktadır: ‘şahin, çark gibi avcı kuşların yuvası.’ Bir başka lügâtte de âmût, ‘yuva’ manasındadır. Mesela Ferheng-i Raşidî’de âmût’u ‘yuva’ diye tanımlar ve ekler: Çok yüksek bir dağın doruğuna bir kartal yuvasını andıracak biçimde yapıldığından dolayı bu kalenin ismine Alûh âmût, ‘kartal yuvası’ denmiştir. Kalenin adının anlamı her ne olursa olsun- Kartal yuvası olması belki daha doğal ve muhtemeldir- yazımının bu şekilde olduğuna dair hiçbir şüphe yoktur. Çünkü tarihsel olgu ve gerçekler bize, yazımı oluşturan harflerin sayısal değerlerinin, Hasan b. Sabbah’ın kaleyi aldığı yılın tarihini verdiğini göstermektedir. Bu bağlamda bir gerçektir ki Haşişî / suikastçı kurumunun kurucusu olan Hasan b. Sabbah bu durumu büyük bir din ve düzen propagandası olarak kullanmıştır. Bölge onun tarafından 6 Receb, 483 (4 Eylül 1090) yılında alınmıştır. Harflerin ebced değerlerinin toplamının bu yıla denk gelmesi, imlânın bu şekilde olduğunun göstergesidir.^[29]

ت	و	م	ا	ه	ل	ا	= Aluhâmût
400	6	40	1	5	30	1	= 483

Hasan Sabbah’ın amacı Selçuklu Devleti’nden intikam almaktı. Bunun için devlet sarayından kovulma mevzusundan dolayı Nizamülmülk ve Sultan Melikşah’ı öldürmek istiyordu. Hasan Sabbah, gençlik yıllarında bir şeyhin ona haşhaş içirmesiyle haşhaşın büyük etkisinde kalmıştı. Haşhaşla birçok kişiyi kandırabileceğini o zaman anlamıştı. Alamut Kalesi’ni aldıktan sonra Hindistan’dan haşhaş meyvesini getirdi. Dünyanın dört bir yanından köle pazarlarında satılan güzel kadınları aldı. Başlarına bir hanım ağası koyarak onların yetişmesini sağladı. Hasan Sabbah, çok geçmeden Alamut’a yakın küçük kaleleri de ele geçirdi. Hazar Denizi’ne yakın büyük bir kale almıştır. Hasan Sabbah’ın bu başarılarını duyan diğer İsmailiye tarikatına mensup erkekler, Alamut Kalesi’ne akın etmeye başladı. Haşhaşîler kısa sürede güçlenirken Melikşah Nizamülmülk’ü büyük vezirlikten almış, sıradan bir vezir yapmıştır.^[4]

Melikşah varisin kim olacağına karar verirken, tarih 1092 yılına gelmiştir. O zamana kadar eğitilen fedailerden birisi olan İbn-i Tahir, Nizamülmülk savaş hazırlığı yaparken çadırına öğrenci kılığına girip onu öldürmüştür. Haşhaşîler’e (suikastçilere) yapılacak büyük sefer böylece başlamadan bitmiş olacaktır. Çok geçmeden yine Haşhaşîler tarafından Melikşah da öldürülmüş,Selçuklular’ın çöküşü hızlanmıştır. Daha sonra Sultan Sencer, Haşhaşîler’e (suikastçiler’e) bir saldırı yapmayı planladıysa da uyandığında yastığına saplanmış hançeri ve mektubu görünce vazgeçmiştir. Mektupta “İster bizimle ilgili planlarını gerçekleştir, ister bizi rahat bırak, yatak odana kendi evimmiş gibi girebiliyorsam arkanı sağlam tut. İbn-i Tahir”.^[4]

Selçuklular çöküşe geçtikten sonra Haşhaşîler İran’ın kuzeyi, Güney Asya, Orta Asya, Doğu Anadolu, Güney Anadolu ve Irak’ın kuzey bölgelerinde hakimiyet kurmuştur. İran kökenli bu örgüt, bölgeyi hakimiyetinde bulunduran ve İsmailîler’i baskı altına almaya çalışan Selçuklular’la mücadele etmek amacıyla cinayeti sistemli bir saldırı aracı olarak kullanmaya başladılar. Hedef aldıkları kişiyi öldürme konusunda çok titiz ve başarılıydılar. Eylemlerinin başka kayıplara yol açmama, masum olarak gördükleri diğer bireylere zarar vermemesi konusunda çok dikkatli davranırken, etrafa saldıkları korkuyla elde ettikleri etkin nüfuzu koruyabilmek için cinayetleri genelde halka açık mekanlarda, bilhassa camilerde işlemeyi tercih ediyorlardı. Hedeflerine kılık değiştirerek yaklaşan Haşhaşîler, kurbanlarına kurtulma olasılığı tanımamak için zehir, ok ve yay gibi araçlardan kaçınıp, hançer kullanmayı tercih ediyorlardı. Hiçbir koşul altında intihara girişmeyip hep yakalandıkları kişiler tarafından öldürülmeyi yeğlediler.^[4] Uzmanlar bunu Haşhaşîlerin eylemlerine ayinsel bir hava katmak ve insanları korkutma, etkileme amacıyla bu şekilde yaptığını düşünmektedir. Haşhaşîlerin bu eylem biçimi Batılılar tarafından günümüzün Müslüman intihar eylemcileri ile ilişkilendirilmiştir.^[10]

1074 yılında, ermeni asıllı Akka valisi Bedr ül Cemali, halifenin çağrısı üzerine, ordusuyla birlikte Suriye’den Kahire’ye gelir ve kontrolü ele geçirir. Bu andan itibaren, halife el-Mutansır’ın gücü tümüyle sınırlanır. Gerçek yönetici ordu komutanıdır, artık Fatımi halifeleri birer kukla olmaktan öteye gidemezler. Halife el-Mutansır’ın 1094 yılında ölmesi üzerine, yeni ordu komutanı Bedr ül Cemali’nin oğlu el-Efdal, el-Mutansır’ın oğlu Nizar’ın halife olmasına karşı çıkar ve onun yerine Nizar’ın kardeşi el-Mustali’yi halife yapar… Doğu’da, İran’da bulunan İsmaililer bu oldu bittiyi kabul etmezler, el-Mustali’nin halifeliğini reddederek Kahire ile tüm ilişkilerini keserler. Fatımi egemenliğine böylece karşı çıkan bu grup, Nizar’a bağlı olduklarını ilan eder. İşte bu sebeple, tarihte sonradan Haşişiler olarak ün salacak olan bu yeni akımın üyeleri, ilk zamanlarda Nizari İsmaililer olarak bilinirler.^[6]

Hasan Sabbah müritlerine “Biz sadece bir kişiyi öldürmekle kalmayıp, bin kişinin kalbine de korku tohumları ekeceğiz.” demiş ve Haşhaşîler’e kurbanı öldürdükten sonra kaçmamalarını, durup beklemelerini tembihlemiştir. Cinayeti de hemen işlememelerini söyleyip kurbanı en iyi biçimde tanıyıp alışkanlıklarını en ince şekilde öğreninceye kadar beklemelerini de söylemiştir. Selçuklular, Haşhaşîler’in Alamut Dağı’ndaki kalesini defalarca kuşatmış fakat alamamışlardır. Haşhaşîler; Moğol istilasından nasiplerini almış, 1256’da Alamut Kalesi’ni, 1260 yılında Masyaf Kalesi’ni kaybetmiştir ama Haşhaşîler yine de durdurulamamıştır. 1277 yılında bir çok komutana suikast yapmışlar, yine aynı yıl Alamut Kalesi’ni kuşatmışlar fakat alamamışlardır.^[4]

Haşhâşî hareketi dini anlayış farklılıklarıyla birlikte, baskıcı Arap Sünniliğine karşı Hint Avrupalı olan İran’ın tepkisi, İslam’ın yeni medeni düzenine karşı İran göçebe aristokrasisinin direnme teşebbüsü, büyük mülk sahiplerinin İslam’ın eşitlik prensibi karşısında kendi mülklerini korumak için tasarladığı aykırı hayat nizamı ve Selçuklu hâkimiyetine muhalif grupların genel bir reaksiyonu şeklinde açıklanmaktadır.^[30] Hasan Sabbah’la ilgili temel problem, Alamut merkezli örgütsel bir yapı meydana getirerek egemen Sünni ortodoksisine meydan okumuş olmasıdır. Baskılara rağmen İsmâilî inanç öğretisinden vazgeçmeyen Hasan Sabbah, savunduğu öğretiyi genişleterek özgürlük, eşitlik ve paylaşımcılık üzerine Alamut merkezli Nizârî İsmâilî bir birlik meydana getirmiştir. Hatta bu oluşum, İsmail Kaygusuz’a göre “ortak çalışan, ortak kazanan, ortak harcayan ve ortak kazandan aş yiyen” insanların meydana getirdiği “özel mülkiyetin olmadığı” sosyalist federe bir cumhuriyet görünümündedir.^[31][32]

Batılı tarihçilerin Haşhâşîler dediği bu terör teşkilatı, 12. yüzyılda faaliyetlerini Suriye’ye kaydırdı.^[33] Şam’da halkın çoğunluğunu Şiîler oluşturmasına rağmen hakimiyet Sünnîlerin elindeydi. Bâtınîliğe karşı mücadelelerden sonra Mısır’da Şiîlik tamamen ortadan kalkacak, Şam’da bâtınî mezheplere mensup olan Dürzîler, Nusayrîler ve Haşhâşîler varlığını devam ettirecekti.^[34]

Bu dönem Haçlı ordularının Suriye üzerine yapacakları seferler ve Selçuklu hanedan üyeleri arasındaki saltanat mücadeleleri sebebiyle İsmailiye hareketinin bu dönem yayılması için zemin çok müsaitti. Ayrıca Suriye ahalisi içinde öteden beri mevcut müfrid inançlara sahip olan büyük bir kısmının Bâtınî Dâîlerine (Haşhâşîlere) hüsn-ü kabul göstermeleri çok doğaldı. Nitekim kısa bir hazırlık devresinden sonra Suriye’de pek çok kaleyi ele geçiren İsmailîler, burada Alamut’a bağlı bir teşkilat kurdular.^[33] Suriye Selçuklu Devleti Rıdvan’ın bile Haçlılara karşı İsmailîlerden yardım istemesi, onların kuvvetli bir teşkilata sahip olduğunu gösteriyordu.^[25] İlhanlı hükümdarı Hülâgû’nun 1256’da İran’daki Alamut’u ve diğer bâtınî kaleleri ele geçirmesiyle halka dehşet saçan bu terör yuvaları susturulmuş oldu.^[35][26] 1291’de Akka’daki son Frank kalesi de Memlukluların eline geçtiğinde, Haşhaşîler, ürkütücü bir masalın gölgesinden başka bir şey değillerdi.^[36]

1256 yılında Alamut kalesinin, Moğol komutanı Hülagu tarafından yıkılmasıyla, Nizari İsmaili’lerin bir çoğu Afganistan’a, Himalaya’lara ve özellikle Sind’e kaçtılar…Bazı gruplar, zaten daha 11. yüzyıl kadar erken bir dönemde Hindistan’da etkinlik gösteriyorlardı. Burada, “Bohra”lar adıyla bilinen İsmaili tarikatı mevcuttu. Bu tarikatın kurucusu, henüz 1067 yılında, Cambay’a göç eden ve buradan Gujerat’a geçen, Abdullah adında bir Yemenliydi. Bugün de, Bohra’lar hala bu bölgede gizli varlıklarını ve güçlerini sürdürüyorlar.

Bir diğer büyük kol, bugün özellikle Pencap’ta etkin olan “Hoca”lar tarikatıdır. Bu tarikatın geleneklerine göre, kurucuları kuzeybatı Hindistan’a 13. yüzyıl başlarında gelen, “Satagut” (gerçek ışığın öğretmeni) adında bir Haşhaşîdir. Ağa Han önderliğindeki, çağdaş İsmaili’lerin dayandığı temel, “Hocalar” tarikatıdır ve doğrudan Nizari İsmaili’lerin yani Haşhişi’lerin soyundan gelmektedir. Bugün, Ağa Han, tam olarak Prens Kerim el-Hüseyni, Ağa Han IV., İsmaili’lerin, 49. imamı olup, doğrudan Hz. Muhammed’in soyundan geldiğini ileri sürmektedir. Tüm dünya üzerindeki tahmini yirmi milyon İsmaili’nin lideri olup, sadece bağışlardan oluşan, yıllık gelirinin, 1985 yılı için 75 milyon Sterlin olduğu açıklanmıştır.^[6]

Alamut Dağı Ve Haşhaşiler

Kaynaklar

[1] Dr. M. Sadi Bilgiç, “Dindarlığın Birlikte Yaşam Algıları, Kurumlara Olan Güven ve Etnik Terör İle İlişkisi Bağlamında Ülke Güvenliğine Etkisi”, Polis Bilimleri Dergisi, 2013, 15 (3), s.101.
[2] Prof. Dr. Zafer Cirhinlioğlu – Arş Gör. Erol Bulut, “Terör, Din ve Siyaset”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Fırat University Journal of Social Science, Cilt: 20, Sayı: 2, Sayfa: 301-322, ELAZIĞ-2010.
[3] Amin Maalouf, “Samarcande”, 2. Kitap: “Paradis des Assassins”.
[4] Kaan Okumuşoğlu, “İlk Suikastçi Cemiyeti”, Vakanüvis ODTÜ Özel Lisesi Tarih Kulübü Gazetesi, Şubat 2012, s.3.
[5] Arkon Daraul, “Secret Societies”.
[6] Edward Burman, “The Assassins – Holy Killers of Islam”.
[7] Onur Boran Duman – Ömer Faruk Gök – Abdurragıp Soylu, “Araştırma Dosyası: Terörizm”, Sert Sessiz Dergi, Mart 2008, Sayı:3, s.24-25.
[8] Türk İslam Devletleri (ders kitabı), “Hasan Sabbah, Alamut Kalesi ve Haşhaşîler”, Palm Yayınevi, Ünite 5, s.141.
[9] Marco Polo, “Alamut Ziyareti”, (1273).
[10] Bernard Lewis, “Alamut Kalesi ve Hasan El Sabbah“, Nokta Yayınları.
[11] Yrd. Doç. Dr. Necmettin Özerkmen, “Terör, Terörizm ve İslamcı Terör”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 44, 2 (2004), s.253.
[12] Beyhan Karamağaralı, “Sivas ve Tokat Mezartaşları”, Selçuklu Araştırma Dergisi, 1970, s.29-33..
[13] Beyhan Karamağaralı, “Muhammed Siyah Kalem İmzalı Minyatürler Hakkında”, s.182.
[14] Prof. Dr. Bernard Lewis, “İslam’ın Krizi”, Haziran 2003.
[15] Yılmaz Altuğ, “Terörün Anatomisi”, İstanbul 1995, s.9.
[16] Selma Ulutürk, “PKK Terör Örgütünün Siyasallaşma Girişimi ve Türkiye” (yüksek lisans tezi), Marmara Ünv. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2007, s.10.
[17] Bernard Lewis, “İslam’ın Krizi”, (çev. Abdullah Yılmaz), İstanbul, Literatür Yayınları, 2003, s.124.
[18] Beyhan Gürbüz, “Dini Motifli ve Uluslararası Bir Terör Örgütü Olarak El-Kaide” (yüksek lisans tezi), Atılım Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, Ankara 2008, s.19.
[19] Abdülkerim Özaydın, “Hasan Sabbah” maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 16. Cilt (Türkiye Diyanet Vakfı, 1997) s. 348-350
[20] John L. Esposito, “Unholy War”, (Oxford University Press, 2002), s. 34
[21] Caner Taslaman – Tomis Kapitan, “Terör’ün ve Cihad’ın Retoriği”, İstanbul Yayınevi, İstanbul 2011.
[22] Yaşar Şahin Anıl, “Alamut Terörünün Kaynakları ve Hasan Sabbah”, Gendaş Yayıncılık, İstanbul 2003.
[23] Farhad Daftary, “Alamut Efsaneleri”, Çeviren: Özgür Çelebi, Yurt Kitap-yayın, Seri: Sır Metinler 7, Ankara Eylül 2008, 1. Baskı, ISBN 978-975-9025-57-1
[24] Onur Kutlu Şentürk, “Farhad Daftary ve Alamut Efsaneleri”, Tarih Okulu dergisi, Sonbahar 2009, Sayı 5, s.229-235.
[25] M. Altay Köymen, “Selçuklu Devri Türk Tarihi”, Ankara 1982, s.210.
[26] Süleyman Özbek, “el-Melikü’z-Zâhir Rüknü’d-din Baybars Zamanı Memlük Devletinin Dini Siyaseti”, s.298-299.
[27] Encyclopaedia Brittanica.
[28] Ayse Atıcı, “Hasan Sabbah ile İlk Halefleri ve İran Nizârî İsmâilîleri” (yüksek lisans tezi), Ankara Üniversitesi Tarih Anabilim Dalı, Ankara 2005.
[29] A. Houtum – Schindler, “Alamût, Amût”, çev. Onur Kutlu Şentürk, Tarih Okulu, Mayıs-Ağustos 2010, Sayı VII, 165-166.
[30] Prof. Dr. Bernard Lewis, “Haşhaşîler”, Çev. Ali Aktan, Sebil Yayınları, İstanbul 1995, s.118-119.
[31] İsmail Kaygusuz, “Hasan Sabbah ve Alamut”, Su Yayınları, İstanbul 2004, s.11.
[32] Dr. Halil Aydınalp, “Sosyal çatışma ve Din”, T.C. Uludağ Ünv. İlahiyat Fak. Dergisi, Cilt: 19, Sayı: 2, 2010, s. 187-215.
[33] Prof. Dr. Bernard Lewis, “İsmailîler” maddesi, İslam Ansiklopedisi.
[34] Prof. Dr. İsmail Yakıt, “İşrak Filozofu Sühreverdî Maktûl ve Eserlerindeki Üslup ve Belağat” (doktora tezi), Süleyman Demirel Ünv., Isparta 2001, s.XXI-XXII.
[35] Bertold Spuler, “İran Moğolları”, Ankara 1957, s.60-61.
[36] Muhammed b. el-Muhtar eş-Şankıti, “Haçlı Savaşlarının Etkisi Altında Sünni – Şii İlişkileri” (The Crusades’ Impact on Sunnī Shī‘a Relations), çev. İdris Çakmak, İlim Yurdu Yayıncılık, İstanbul, ISBN: 978-605-5793-69-2.
[37] Farhad Daftary, “İsmâilîler Tarih ve Kuram”, Çev. Ercüment Özkaya ,Ankara ,2001,s.39.